Wednesday 7 September 2011

Kawnpui khua dinchhuah dan - LL Hnema

Kawnpui hmun luah hmasa tu te -
1. Liankunga :
    Liankunga hi Sailo a ni a, Kawnpui hmun a luah hma hian Bualpui hmunah sawn alo awm hmasa tawh a, 1850 velah pawh Bualpui-ah alo awm tawh a ni. Bualpui atang hian eng hunah nge Kawnpui hmun a rawn luh hi hriat a ni chiah lova, 1879 vel nia rina a ni.
    Kawnpui hmun a rawn luh hian tuna Hmarveng Area hi an awmna hmun chu a ni a, Kum 1887-ah he hmun hi chhuahsanin Vandawt lamah a insawn phei ta a niin an sawi. Kawnpui hmuna an awm lai hian an khaw hming  hi Kawnpui ni lovin, ‘Liankunga khua’ tih a ni.
2. Mangselvunga :
    Mangselvunga hi Ralte, Lutmang hnam a ni. Kawnpui Lal anih vanga sawi tel ni lovin, Kawnpui ram hi a ram vek anih avang zawka sawi lan a ni.
    A lan dan leh upate sawi dan chuan Mangselvunga hi Mualvum-ah hian alo awm tawh a, Hripui len avangin an tlandarh ta a, a then tlaklamah Talan tlangah an lut thla a, a then chhuah lamah Tialte tlangah an Lal Mangselvunga hovin an lut a ni.
    Kum 1897-ah Tialte tlang atangin Ngurlen ah a rawn kai a, Ngurlen an awm lai hian 1901-ah RL Kamlala pawh hi a piang nghe nghe a ni.
    Tialte tlang atanga Ngurlen an pannaah hian tuna ‘Kelsah lui’ kan tih hi an kan a, Khuangthanga (Zakimi pa) in Kel a kai a, a kel chuan tui a dai duh silo a, a thin urin a kel chu a sat ta a. Chuta tang chuan ‘Khuangthanga Kelsah lui’ an ti ta a ni.
    Kum 1904-ah Ngurlen atangin Mualvum chung Chhawllen ah a kai phei ta a ni. Kawnpui ram kan tih zawng hi Mangselvunga ram vek a ni a, amah chuan Kawnpui hmun hi a luah loh avangin Kawnpui Lal chu a ni thei lo a ni.
3 Kawnpui :
    Kan sawi tawh angin Mangselvunga hi Mualvum-ah Lal a ni a, (Chhawllen kan tih pawh kha Mualvum tho a ni).
    Saitulera Kawnpui Lal a nih dan chu hetiang hian han sawi ila; Mangselvunga Mualvum (Chhawllen)-a Lal a nihna hnuaiah Kawchhiar in a awm a, chumi hnuah Bawrhsap-in Mangselvunga hnenah Melveng siam turin a rawn ti a, Melveng chu a siam nghal a. Melveng chu Sethawn hmunah khuan a awm tir a, (Sethawn khu, chumi atang chuan, ‘Melveng’ ti a koh  ani thin). Melveng ho chunga Upa-ah Mangselvunga chuan Saitulera chu a dah ta a.
    Chutia Melveng Upa-a a tanlai chuan Bawrhsap H.WC. Cole I.A. in Mangselvunga ram chu sahthlak sakin kawsiam phalna a rawn pe ve ta a, hei hi amah Saitulera Upa Pu Siamkunga (Rochhunga-Pa) leh Pu Vawmkunga te min hrilh dan chuan 1909-ah a ni.
    Bawrhsap-in ram a pek dan chu; Aijal atanga Silchar kawng mel 37 atangin Thingdawl ramri ‘Zawngtah kawn’ thlengin a ni. Chhuahlam ah chuan Serlui chin a ni a, tlak lamah chuan Tlawnglui chin a ni. Mualvum Lal Mangselvunga a thih hnuah Pathuala a rawn Lal leh ta a; Bawrhsap-in khaw siam phalna a rawn pek takah chuan Saitulera pawhin khua a siam ve ta nghal a, an khaw siamna hmun chu tuna Bualpui ram chhuah lam Tumtlang-ah sawn a ni. Saitulera Ai hnah phah pui (a khaw siampui) te chu :-
    1. Thaikhawma - Lalngena Pa
    2. Buanga - Chhuanawma (Venglai) Pa
    3. Siamkunga - Rochhunga (Hmarveng) Pa
    4. Dengbawka
    5. Lianthangvunga te an ni. Amah ‘Lal’ nen in ruk(6) an nih chu. Tumtlang-ah hian rei awm lovin Pangmual-ah an insawn phei leh a ni. Saitulera khawsiam hnua a khua a naupiang hmasa ber chu Pu Siamvela a ni.
    Pangmual an kai hian chhungkaw panga in an rawn belh ve leh a an ho hlim ta deuh a ni. Chuta lo lut thar te chu :-
    1. Chalthanga, 2. Laia, 3. Vawmkunga, 4. Zodailova, 5. Vaikapa te an ni.
    Kum 1913-ah Zophei chuan hnuaiah an kai phei leh a, heta an awm lai hian Pu Saia, Pi Daivungi ‘Kel Khuan’ a siam a; Lung chhuan a  nei bawk a ni.
    Kum 1915-ah chuanhnuai atangin chuanchung; tuna Pu RL Rokhuma huanah an kai chho leh a, heta an awm lai boruak danglam deuh an nei ta nuala, chungte chu :-
    1. Lal in School a din a, chuta an Zirtirtu chu Dengruma a ni.
    2. Pathian thu hriltu Hrangphurha a lo kal a, Kristiana inpe an awm nual bawk; chungte chu :- 1, Pi Daivungi, 2. Siamkunga, 3. Vawmkunga te an ni a, Kristian nisa Lama a tel bawk. Ani hi chu Dr Frazer-a kuta Baptisma lo chang tawh a ni.
    3. Lal Upate sawi dan chuan, he hmunah hian ‘ Kumpinu Lungdawh’ pawh siamin an in sawi.
    4. 1917 Khawvel Indopui I-naah khan Mizoram (Chutih laia Lushai Hills) atangin Mizo tlangval thahnem tak France ramah an kal a, Saitulera khua atangin Pu Siamkunga leh Pu Vawmkunga te an kal ve a ni.
    Hemi kum 1917 hian chuanchung atangin a chung tlangsangah an kai chhova, helai hmun hi ‘Khawserh’ an ti a ni. Khawserh a nihna chhan hi chu remchangah kan la sawi leh dawn nia.
    Khawserh an kai hian Biak In te sa in Kohhran an ding nghal nghe nghe a ni. (Kohhran din tan dan chu hun dangah a rem chuan la sawi leh ni sela).
    Kum 1919-ah tlaklam, Phunchawngmual ram hi lo atan an nei a, chuta an buh thar chu Khawserh lama phur haw lovin, Kawnpui hmun hi khaw tharah siamin chutah chuan pawltlak 1920-ah an phur haw ta a, chuta tang chuan tun thlengin a awm ta a ni.
    Kawnpui khaw luah tan kum hi thenkhatin 1921 niin an sawi thin a, Upa Taia fanu Engi hi 1920-ah a pianga, a chhang LL Sawma hi 1922-ah a piang ve leh a ni. Engi chu Kawnpui-a naupiang hmasa ber a ni.
 Kawnpui chanchin chhunzawmna
    Pu Saitulera hova Kawnpui an luh thu kan sawi thleng tawh na a; a hnu lamah i han let leh teh ang.
    Khawserh : Chuanchung atangin 1917-ah Khawserh an kai kan tih tawh kha, kan hriat angin Khawserh chu Kawnpui leh Bualpui inkar tlang hi a ni.
    Khawserh hming a put chhan : Upate sawi dan chuan, tuna Quarry chungtlangah khian Zawnglungdih a awm a, chutah chuan tlak lamah feh kawng a kal liam a, chu feh kawngah chuan miin feh an haw zo tawh emaw tiin ‘Kar’ an kam a, chumi hnu chuan Lalthatkhupa te thiandun an lo haw ve a, Kar chu an pal per a, Lalthatkhupa chu Kar chuan a kap ta a; a thianpa chuan a paw thei si lova, khua a mite ava puna, an zawn dawn a, chutih lai chuan a tho thuta a tlan bo ta a; amahah ‘Tulum’ a lut an ti mai a; chuta tang chuan an hmu zo ta lova. A thianpa chuan a hnu rei deuh vah mumangah a hmu a, a awmna a zawt a, a ni chuan “Changel kau-ah te kan awm a, nausen lu ruh kan khel thin” tiin a sawi a; Chuta tang chuan Lalthatkhupa thihna hmun chu an tih ta em em mai a, a tlang dung tluanin an serh ta em em mai a, chuvang chuan ‘Khawserh’ an tih phah ta a ni, tiin Upa te’n an sawi.
    Hei hi a lan dan chuan Liankunga Bualpui hmuna a awm lai ni awmin a lang. Feh kawng pawh kha Bualpui a tanga an thlawh hma kawng a nih ngei a rinawm.
    Hetiang hi Khawserh tia a tlang hming an vuah chhan chu a ni. (Kan naupan lai thlengin he hmuna an kal lai hian tawng pawh an tawng tha ngam lo a ni - ziaktu)
Pu Saitulera chanchin :
    Saitulera hi Ralte Lutmang hnam a ni. A pa chu Kairuma a ni.
An unau :
    1. Lutzathanga, RL Kamlala te pa
    2. Ngulzingpuii, Lianhua pi
    3. Saitulera, Kawnpui lal
    4. Saizikpuia, a ni hi hmarchhak lam atanga an rawn tlak thlaknaah lui (Tuirial a ni awm e) ah pum a an kal laiin an chuanna pum a leta a tla hlum ta a, hawna tur in an neih chuan loh avangin lui kam Tiau an hai khuara chutah chuan an phum a, an kalsan ta a ni.
Kohhran an ding :
    A hmaa kan sawi tawh, Chuanchung-a an awmlaia Pathian thu hriltu Hrangphurha hnena Kristiana in pe Pi Daivungi kha Kohhran dinnaah a kul tai ber a ni nghe nghe a ni.
    Tunlai angin Khawnvar eng an la nei tha lova, zan inkhawmnaa chhit en tur mauthing ro, Pi Daivungin a phura chumi engah chuan zan inkhawmna an nei thin a ni.
    Khawserh an kai khan an kai kum la la in Biak In pawh an nei nghal a, Tirhkoh Selkhuma’n eng emaw chen chu a thut chilh niin an sawi.
    Kawnpui an luh pawhin Biak In hi an ngaih pawimawi hmasak ber a ni zel a ni.
    Kohhran Upa nemngheh hmasak ber chu Upa Taia, Pi Daivungi pasal a ni. 1926-ah nemngheh a ni. Pastor Bial inkhawmpui an thlen hmasak ber chu 1924-ah a ni: he khawmpuiah hian Pastor Saiaithanga, Chema a Pathian thu zirzo haw lam pawh a tel ve nghe nghe a ni.
    Pu Saitulera rorel pui hlun Lal upate :
    1. Thaikhawma, VL Hmuaka Pu
    2. Buanga, Chhuanawma (Venglai) Pa
    3. Siamkunga, Pu Rochhunga pa
    4. Vawmkunga, Hmachhuana Pu
    5. Upa Taia, Pu LL Sawma pa
    6. Thanga, Ramzauva Pu te an ni.
    Kawnpui an luah atang hian khaw hming pawh ‘Kawnpui khua’ tih a ni ta a ni. Kawnpui an luh tirha an awmna chu tuna Zathangvunga kawt zawl atanga thlanmual hlui mual thla hi a ni a, Pu Ruata In hmunah hian Zawlbuk pawh a awm a, 1930-ah tuna High School tlangdungah hian an in sawn chhoh leh tak avangin an awmna hmasa chu ‘khawhlui mual’ tih a ni ta a ni.
    He tih hunlai hian In sawmthum an tling tawh in an sawi. Lehkha ziak mi, mi thian ka nihloh avangin thu indawt dan pawh sawi thian a har hle mai a, ka thiam ang ang leh ka hriat ve dan ang angin ka rawn ziak ve mai a ni tih min lo hriat thiam ka’n ngen leh rih a ni.
Lunglen kham :
    Hmalam kan sawi kai leh hmain Lunglen kham hi i han sawi leh rih teh ang.
    Lunglen kham hi tuna ‘Sap sang ban’ an tih tak hi a ni. Lunglenkham an tihna chhan chu Khawserha an awmlai hian Pi Hrangi an ti mai a, chhungte mumal pawh neilo, mahni a tei mai mai niin an sawi nghe nghe a ni. A lung hi a leng thei hle mai a, he kham tlangah hian a thu a, a lungleng hi a tap thin a ni an ti a. Chuvang chuan Pi Hrangi Lungluen kham tiin a hming an phuah ta a ni.
    Lung Hlum :
    He lung hi a hming a thang ve ang reng hle. Khawhlui tlang, (Khawserh tlang hi khawhlui tlang an ti bawk thin a ni) Kawng chho tawp, tlema chhuk tawite lo awm, kawng  thlanga awm a ni a, Vai hovin an hria a an duh em em mai a, Kawnpui an luah hnuah a ruk deuh niin an sawi nghe nghe a, Vai ho chuan an la ta nge nge a, Kolasib-a an biak in (Mandir)-ah an dah ta a, tun thlenginan la vawng tha reng a ni. He lung hlum an lak bo tak hnu hian khawtlangin an ui em em mai a, RL Kamlala’n hla a phuah ta nghe nghe a, chu hla chu changkhat chauh han tarlang ila :
    “Zawn k nuam e, Chawilung hming thang ber, lung mi hnemah;
    Pi pu chena hril ilo ni; I len nen phaikuam a mawi nemmaw!
    Aw i ram zonuam rial ang a dai.” tiin.
He Lunghlum vaiin an lak hi kum 1930-ah a ni.
    Mimal chanchin deuh han sawi leh lawk ila, kan hre thiam tlang em ang chu maw. 1917-a France rama kal ve Pu Siankunga kha lal Saitulera chuan a ngaihtuah deuh a ni ang, lehkha a zuk thawn vang vang a, a ni chuan a lo hmu ngei a, Pu Siamkunga’n heti hian a rawn chhang a:
    “ I Thaikawi Bawngte chu kan lo hmu, chung Pathian leh Hmingthangvelpa i zarah, ka la dam zel e Valnala” tiin chu lehkha Pu Saitulera’n a lo hmuh chuan a lawmhle mai a, ‘Siamkunga chu a lo haw hunah Sial ka talh ang’ a ti hial a, France ram atanga a lo haw chu an Sial chu a lo talh ta ngei a ni. Hei hi thil ropui tak a ni.
Kawnpui Khaw chanchin chhunzawmna
LL Hnema
Zirna lam :
    A hmaa kan sawi tawh, 1915 Chuanchunga an awm laia Lal-in School a din kha chhunzawm a ni lova, Kawnpui an luah hnu 1925-ah School an din leh a, chuta an Zirtirtu hmasa ber chu Kawhtea a ni. Kawhtea hi a awm rei lova, 1926-ah RL Kamlala’n a chhunzawm ta a ni. A ni hian 1932 thleng a thawk a, a ni a chawlh takah chuan Vanlalauva’n a chhunzawm ve leh a, a ni pawh hi 1936-ah Pu Kawlbawiha’n a rawn thlak ve leh a, a ni hian 1946 thleng thawkin kumtawpah a chawlhsan ta a ni.
    Hemi hnulam hi chu Lal thar Pu Khawma hun a nih tawh avangin nakinah kan sawi chhunzawm leh turah ngai ila a tha ang e.
Khelmual (Field) :
    Field lai tan tu te sawi dan han sawi ila:
    Pu K Hleia, Pahlira (nauva) pa sawi dan chuan, “1938-ah Chawithanga (Pu Chuailova nupui Dari pa) te nen kan lai hova, ka chek hmasa ber” tiin min hrilh a.
    Pu Chawithanga chuan 1935-ah Field hi kan lai tana Kapthanga (Khelziki pa) in a chek hmasa ber” a ti ve thung. Sawitu dang leh chuan Rochhuaka, (Tlangdawla pu) hi infiam mi a ni a, field-ah chuan an inkhel thin a. Hockey khel a thiam hle a sintiin an sawi. Rochhuaka hi patling a ni tawh a, athih hun hi Pu Khawma rawn awm hma daih a ni. Infiam mi ka nih ve loh avang leh kan awmna atangin field hi a hlat deuh avangin field chanchin hi sawi tur ka hre tam vak lo.
    Hei hi field chungchangah chuan ka sawi theih chin a ni.
Khawper :
    Pu Saitulera hian Khawper pathum a nei a, chungte chu :
    1. Bualpui    2. Sethawn    3. Hortoki
    Bualpui leh Sethawn hi Lal a nih hma atanga lo awm tawh a ni. A ram chhunga awm an nih avangin khawper in an awm a ni.
    Hortoki hi a ram leh a leilung a thata, a nawm avangin Saitlaw Pasaltha hovin awm nan an it a, Lal hnenah an rawn dil a, Lal-in a ma khua atang ngeia zuk sat chhuak turin a duh avangin 1937 kawm tawpah an rawn pem a, 1938-ah khawtlangin In pakhat sei deuhin an sa a, chutah chuan in pindanin an awm ta a ni.
    Hei hi hun sawi nan an hmang fo thin a ni, “In sei sak kum” tiin an sawi thin.

Sunday 17 July 2011

Tournament hun sawn

Awithangpa Group YMA huam chhunga YMA Br te Volleyball Tournament neih hun tur chu Branch hrang hrang leh Zirna School lam remchan hun thlirin Dt 4-5.Aug.2011 a neih turin Group Comt chuan a rel. Ruahmanna hmasa ah chuan he Tourney hi 12-13.Aug a neih tura tih a ni a; mahse sawn leh a ni. Inrinni a YMA Comt hian Hnamdang sumdawng Licence neilo te titawp tura Branch hmalakna leh Supply thil pawlh dal chungchanga Branch te duty dan an thlirho nghal bawk.

Survey nei mek

YMA br tin te chuan Zirtirtu siam rual  nan School tina Zirtirtu survey an nei mek a; Br thenkhat chuan an zo fel tawh.

Broadband hmangtute an lungawilo

Inrinni-a Kolasib Dist chhunga BSNL Broadband Internet hmangtu inkhmukhawm chuan BSNL in Internet Service a pek chhuah mek chhe lutuk leh innghahna tlak loh lutuk chu pawiti in Consumers ten pawisa an chawi zat mila chhutin tun aia service tha zawk siam turin BSNL hotute an phut a; Broadband connection in a tih theih ang ti si lo va; Bill pangngai reng chawi chu tha an ti lo a ni. He thila an lungawilohna hi BSNL hotu lian zawk te hnenah thlen tumin Mizoram MP leh DC Kolasib pawh hma lak sak turin an ngen dawn a ni. Internet hmangtu te hian Association thar dinin hruaitu an ruat nghal bawk.